Jakarta of batavia?
Javastraat, Ambonplein, Sumatraplantsoen. Het is een greep uit namen van straten in de Indische Buurt in Amsterdam Oost. Maar wist je dat het verwijst naar een eilandenrijk dat ongeveer 46 keer zo groot is als Nederland?
De Indische Buurt telt talloze straatnamen die vernoemd zijn naar eilanden en gebieden in en rondom Indonesië. De namen in deze buurt werden begin 20e eeuw gegeven. Indonesië was toen nog bezet door Nederland, dat de archipel de koloniale naam Nederlands-Indië gaf. Veel straatnamen genoemd naar de eilanden bevatten nog de koloniale naamgeving.
Zo heet het eiland Celebes eigenlijk Sulawesi, en heet de hoofdstad van Indonesië nu niet meer Batavia maar Jakarta. Het eilandenrijk kent een rijke geschiedenis met talloze eigen culturen, talen en leef-systemen. Al ver voor de komst van de Nederlanders en andere Europese machten floreerden samenlevingen, was er sprake van grootschalige mondiale handel en culturele uitwisseling.
Rapportage AT5 en Amsterdam 750 Jaar
AT5 heeft de rapportage gemaakt over het project. Kijk hier terug!
Ook onze partner Amsterdam 750 Jaar heeft een mooi video verslag gemaakt over Oostcast Indische Buurt. Kijk hier terug.
wandel langs de verhalen
uit de indische buurt
OOSTCAST nodigt je uit om meer te leren over de onderbelichte verhalen die schuilen achter de straatnamen. OOSTCAST bestaat uit een wandelroute, een podcast en artistieke reflecties over straatnamen en plekken in Amsterdam Oost. Centraal staan de koloniale geschiedenis en verhalen van toen en nu.
De wandeling start bij de Insulindeweg en eindigt bij het Javaplein, maar je kunt de route ook andersom volgen. Wandel langs de 10 informatieborden met kunstwerken van Fré Calmes, Gigi van Grevenbroek, Jerrold Saija en Nicky Saliha. Scan de QR-codes stickers op straat en hoor meer verhalen over de straatnamen. De wandeling is 3,5 km lang.
Open hier een PDF-versie van deze wandelroute.
Diaspora in Nederland
Als gevolg van kolonialisme, de Tweede Wereldoorlog en de daaropvolgende dekolonisatieperiode kwamen meer dan 300.000 mensen tussen 1945 – 1968 vanuit de voormalige kolonie Nederlands-Indië, nu Indonesië, naar Nederland.
Een brede mix van mensen met een Molukse, Indische, Papua, Indo-Afrikaanse, Chinees-Indonesische, Indonesische en Europese achtergrond maakten in verschillende ‘migratiegolven’ de overtocht per schip of vliegtuig naar Nederland. Allen kwamen met een eigen verhaal en politieke en culturele context.
Verspreid door heel Nederland werden zij (tijdelijk) ondergebracht in huizen, barakken, pensions en hotels. Hier moesten zij een nieuw thuis maken. Voor sommigen betekende dit een 'repatriëring', oftewel terugkeer naar het land van herkomst. Voor de meesten was het een (gedwongen) vertrek naar een nieuw land waar de opvang vaak kil, bureaucratisch, racistisch en allesbehalve verwelkomend was.
Nu wonen er naar schatting meer dan anderhalf miljoen mensen in Nederland verbonden aan dit verhaal. De diverse diasporagemeenschappen geven op eigen wijze vorm aan identiteit en kennisoverdracht. Van de vele vieringen en herdenkingen tot in kunst, cultuur en wetenschap.
Insulindeweg
Nederland telt ruim negentig Indische Buurten. In bijna elke grote gemeente is wel een Java- of Sumatrastraat te vinden die ons koloniale verleden letterlijk op de kaart zet. De Indische Buurt ontstond begin 20e eeuw. Indonesië was toen nog bezet door Nederland, dat het grote eilandenrijk de koloniale naam Nederlands-Indië gaf. Nederland wilde van de archipel één aaneengesloten koloniaal rijk maken, van het noordwestelijkste puntje van Sumatra tot de meest zuidoostelijke stad van Papua.
Het woord ‘Insulinder’ werd voor het eerst gebruikt door de Nederlandse schrijver Multatuli in zijn roman Max Havelaar uit 1860. Het beroemde boek dat ook wel bekend staat om de kritiek op misstanden in de kolonie. Multatuli had echter geen bezwaar tegen het kolonialisme op zich.
Lees meer over de Insulindeweg.
Beluister het verhaal van de kunstenaar.
Celebesstraat
Sulawesi en Celebes zijn twee verschillende benamingen voor hetzelfde eiland. Sulawesi is meer dan vier keer zo groot als Nederland en kent een lange geschiedenis van koloniale overheersing en verzet. Voordat de Europeanen voet aan wal zetten, stond Sulawesi al bekend als een van de belangrijkste handelsplekken van Azië.
Ondanks kolonialisme hebben vele volkeren in Sulawesi eigen culturen weten te behouden. Een voorbeeld hiervan is de dodencultuur van de Toraja. Deze etnische groep gevestigd in de bergen van Tana Toraja, Zuid Sulawesi zien de dood niet als het einde, maar juist het begin.
Lees meer over de Celebesstraat.
Beluister het verhaal van de kunstenaar.
GENDERFLUÏDITEIT
De koloniale overheersing had ook een impact op de verschillende prekoloniale culturen en leefsystemen. Zo had Sulawesi voor de kolonisatie al vele eigen culturen en talen. Een voorbeeld hiervan is te vinden bij de Buginezen, de grootste etnische groep in Zuid-Sulawesi.
Al ver voor het koloniale tijdperk voeren de Buginezen met hun zeilschepen naar naburige eilanden in Indonesië en Maleisië en hadden verschillende handelsvestigingen in de regio. Ook waren er contacten met Zuid-Afrika en Australië.Wat minder bekend zijn de eigen leefsystemen die vaak al eeuwenoud waren en ondanks kolonialisme hebben weten voort te bestaan.
Zo erkennen de Buginezen vijf verschillende genderidentiteiten: Oroané (mannen), makkunrai (vrouwen), calabai (vrouwelijke mannen), calalai (mannelijke vrouwen) en bissu.
De bissu vertegenwoordigen een combinatie van alle genders en worden daarom beschouwd als genderneutraal of wat we nu non-binair zouden noemen. Ze dragen kleding die mannelijke en vrouwelijke kenmerken vermengt en worden door veel Buginezen gezien als spirituele leiders met het vermogen om mensen te zegenen. Hoewel in Nederland genderdiversiteit een relatief nieuw begrip lijkt te zijn, wordt de viering van genderfluïditeit elders op aarde al eeuwenlang gekoesterd en gevierd.
timorplein
Timor is een eiland ten noorden van Australië en ligt in het zuiden van de Indonesische archipel. Het bestaat uit de onafhankelijke staat Oost-Timor, en West-Timor dat officieel tot Indonesië behoort. De geschiedenis van Timor is nauw verweven met de Portugese en Nederlandse koloniale overheersing en latere bezetting van Oost-Timor door Indonesische militaire troepen.
De VOC maakte al vanaf het begin van de koloniale bezetting op grote schaal gebruik van tot slaafgemaakten. Mensen werden verhandeld vanuit onder meer de kusten in Sri Lanka, en later via eilanden als Bali, Sulawesi, Banda en Papua. Ook stuurde de VOC schepen naar Timor ten behoeve van de grootschalige slavenhandel. Hierbij speelde de VOC met geweld lokale vorstendommen uit tegen elkaar.
Lees meer over het Timorplein.
Beluister het verhaal van de kunstenaar.
billitonstraat
Belitung, ook bekend als Billiton, is een eiland gelegen in het westen van Indonesië. Volgens een legende is de naam Belitung afgeleid van Bali potong. Potong betekent ‘gesneden’ of ‘afgesneden’ in het Indonesisch. Volgens de legende vormde het eiland Belitung oorspronkelijk één geheel met het eiland Bali. Door de wil van de goden werd dit eiland in tweeën gesplitst. Een daarvan is het huidige eiland dat Belitung wordt genoemd. Het eiland is altijd rijk geweest aan de populaire delfstof tin.
De Billiton Maatschappij maakte in de tinindustrie gebruik van Chinese en Javaanse contractarbeiders. Zij werkten vaak tegen hun wil. Onder gevaarlijke omstandigheden werkten zij lange dagen voor lage lonen. Velen werden mishandeld en stierven als gevolg van hun werkzaamheden in de mijnbouw aan ziektes.
Lees meer over de Billitonstraat.
Beluister het verhaal van de kunstenaar.
tinkoorts
Tin is een grondstof die we nog steeds dagelijks gebruiken zonder het door te hebben. Wist je dat er in één smartphone al 2 gram tin zit? Ook is tin verwerkt in computers, televisies maar ook blikjes bier bijvoorbeeld. Het is een van de oudste metalen die we kennen.
Ongeveer één derde deel van alle tin is afkomstig uit Indonesië, met name Bangka en Belitung. Gebieden die door de wereldwijde vraag naar de grondstof in de ban komen van de verwoestende tin-koorts.
De industrie heeft grote ecologische gevolgen voor het gebied. De grond is ernstig vervuild en uitgeput geraakt door de intensieve tinwinning. Ook worden koraalriffen in Belitung en Bangka kapotgemaakt. Dit heeft grote impact op de visstand, waardoor de vissers in het gebied van hun inkomen worden beroofd. Naast de ernstige milieuproblemen zorgt het winnen van tin op zo'n grote schaal ook voor schendingen van mensenrechten.
makassarplein
Makassar is een stad in het zuiden van het eiland Sulawesi in Indonesië. De stad kent een rijke geschiedenis die al vele eeuwen teruggaat, lang voordat de Verenigde Oost-Indische Compagnie kwam.
Makassar maakte ooit deel uit van de tweeling koninkrijken Gowa en Tallo. De alliantie van de twee koninkrijken maakte van Makassar al een machtig rijk, ver voor de komst van Europese kolonisten.
Lees meer over het Makassarplein.
Beluister het verhaal van de kunstenaar.
peperduur
In bijna elke keuken zijn kruiden en specerijen aanwezig die herinneren aan ons koloniale verleden. Alledaagse producten zoals speculaas bevatten ingrediënten zoals kaneel, nootmuskaat, kruidnagel en peper. Deze smaken dragen een geschiedenis van eeuwenoude handel en uitbuiting met zich mee.
Voormalig Nederlands-Indië was daarom heel belangrijk voor Nederland. De handel in onder meer specerijen, kruiden, thee en tabak leverde enorme economische welvaart op. De Verenigde Oost Indische Compagnie (VOC) verhandelde met name nootmuskaat, foelie, kruidnagel, peper en kaneel.
In Europa waren deze specerijen zeer gewild vanwege hun smaak en aroma. Ze waren bovendien erg duur vanwege de lange afstand die ze moesten afleggen. Vandaar ook wel de uitdrukking ‘peperduur’.
De VOC dwong in de 17e eeuw met geweld een monopolie in de specerijenhandel af. Het behoud van de machtspositie ging gepaard met uitbuiting en geweld en leidde zelfs tot genocide op de oorspronkelijke bevolking zoals op de Banda-Eilanden in de Molukken.
Bataviastraat
Batavia, nu Jakarta, speelde een cruciale rol als koloniale hoofdstad en machtscentrum tijdens de Nederlandse koloniale periode in voormalig Nederlands-Indië. Vanuit dit hart van de kolonie werden de vele producten naar Nederland verscheept. Het grootste deel van de elite van de kolonie woonde hier en er waren zelfs typisch Hollandse ophaalbruggen zoals de Hoenderpasarbrug uit 1628. De brug heet nu Jembatan Kota Intan en is te zien in In Kota Tua, het oude stadscentrum van Jakarta.
Wist je dat Jakarta ook wel de 'The Big Durian' wordt genoemd? Net als bij de 'The Big Apple' voor New York verwijst de bijnaam van de Indonesische hoofdstad naar een welbekende vrucht. Durian is een stekelige, geliefde lokale vrucht in Indonesië. Het heeft een zeer doordringende geur, zo erg zelfs dat de vrucht verboden is op veel
Lees meer over de Bataviastraat.
Beluister het verhaal van de kunstenaar.
sumatraplantsoen
Sumatra is het op vijf na grootste eiland ter wereld en het op vier na grootste eiland in Indonesië. Het eiland is daarmee ruim elf keer zo groot als Nederland en thuisbasis van verschillende volken, waaronder de Batak, Minangkabau, Aceh en vele anderen. Daarnaast was het eiland tijdens de Nederlandse koloniale bezetting een belangrijk centrum van de handel in peper en oliewinning door Shell. Veel tot slaafgemaakten zijn naar het eiland vervoerd om er dwangarbeid te verrichten.
Tijdens de koloniale periode zijn er veel culturele ‘objecten’ geroofd en als gevolg van de ongelijke machtsverhoudingen in bezit van Nederland gekomen. Een voorbeeld hiervan is een toverstaf van de Batak (een van de oorspronkelijke volkeren op Sumatra). Deze rijkversierde staf met mens- en dierfiguren van glanzend zwart hout is nu nog steeds in het bezit van de Rijksuniversiteit Groningen.
Lees meer over het Sumatraplantsoen.
Beluister het verhaal van de kunstenaar.
ambonplein
De Molukken bestaan uit meer dan duizend eilanden, waaronder Ambon. Tijdens het koloniale tijdperk stonden de Molukken bekend als de 'Specerijeneilanden'. Hier waren de in Europa zeer gewilde kruidnagel, foelie en nootmuskaat te vinden.
De VOC dwong in de 17e eeuw met veel geweld een monopolie in de specerijenhandel af. Het eiland Ambon werd het belangrijkste handelscentrum. Koloniale machten bouwden er handelsposten en forten om toegang te behouden tot deze kostbare specerijen.
Lees meer over het Ambonplein.
Beluister het verhaal van de kunstenaar.
molukse diaspora
Er zijn in Nederland veel Molukkers die wortels hebben op dit eiland. De komst van Molukkers naar Nederland is verbonden met de mondiale dekolonisatiegolf na eeuwen kolonialisme en de onafhankelijkheidsstrijd in Indonesië.
Op 25 april 1950 vond de proclamatie van de onafhankelijke Republik Maluku Selatan op Ambon plaats. Dat zorgde ervoor dat veel Molukse KNIL-militairen en families in een benarde positie verkeerden in de nieuwe eenheidsstaat. De Nederlandse regering was verantwoordelijk voor hen en haalde ruim 12.500 militairen met hun gezinnen zogenaamd tijdelijk naar Nederland.
atjehstraten
De Atjehstraten verwijzen naar de noordelijke punt van Sumatra. Maar Aceh (in hedendaagse spelling) was ook het strijdtoneel van twee lange oorlogen. De Aceh-oorlogen waren een reeks gewapende conflicten tussen Nederland en het sultanaat van Aceh. Het is een van de langste en bloedigste koloniale conflicten die ooit door Nederland werden uitgevochten. Voor de koloniale invasie was Aceh al eeuwenlang een bruisend gebied.
Een opvallend verhaal hieraan verbonden, is dat van de zogenoemde Belanda Hitam. Een koloniale benaming die letterlijk vertaald ‘Zwarte Hollander’ betekent. Tussen 1831 en 1872 werden ongeveer 3000 West-Afrikaanse jonge mannen, grotendeels tot slaafgemaakten, gedwongen om te dienen in het koloniale leger, oftewel het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL). Zij moesten voor Nederland vechten in de koloniale oorlogen.
Lees meer over de Atjehstraten.
Beluister het verhaal van de kunstenaar.
javaplein
Het Indonesische eiland Java is drie keer zo groot als Nederland en kent al ver voor de komst van de Nederlanders en andere Europese machten een rijke geschiedenis van grootschalige mondiale handel, koninkrijken en culturele uitwisseling. Er is steeds meer aandacht voor verhalen voorbij een Eurocentrische blik. Zo was er ook op Java vanuit de bevolking altijd sprake van verzet tegen de koloniale bezetter en kent het eiland vele verzetsmensen die voor vrijheid en emancipatie streden.
Op Java werd in 1891 een bijzondere opgraving gedaan. De Nederlandse arts en paleontoloog Eugène Dubois stuitte ruim 130 jaar in de jungle op Java op een schedel en een dijbeen van de Homo erectus. Een verre voorouder van de mens die zich een miljoen jaar geleden ontwikkelde in Oost-Azië.
Lees meer over het Javaplein.
Beluister het verhaal van de kunstenaar.
BELUISTER DE podcast
Hoe kijken buurtbewoners, historici en mensen met wortels in de verschillende eilanden naar de buurt waar zij in wonen en bewegen? Wat betekenen de straatnamen voor hen? En zijn er straatnamen die aangepast zouden moeten worden?
Charisa Chotoe gaat vanuit een huiskamer in hartje Oost hierover in gesprek met historicus en erfgoedprofessional Wim Manuhutu, conservator Vormgeving bij het Stedelijk Museum en promovendus Made Ngurah Amanda Pinatih en mede-oprichter van de jongerenorganisatie Zwart x Oranje Wouter Daniël Neuhaus. Afsluitend een artistieke reflectie van Djé-Rimo in de vorm van een spoken word.
Beluister dit gesprek van ruim een uur en kom meer te weten over koloniale straatnamen van Amsterdam!
Moderator:
Charisa Chotoe
Gasten:
Wim Manuhutu (historicus en onderzoeker), Made Ngurah Amanda Pinatih (conservator Vormgeving bij het Stedelijk Museum en promovendus); Wouter Daniël Neuhaus (mede-oprichter Zwart x Oranje)
Spoken word:
Djé-Rimo Holle
Samenstelling en productie:
Jeremy Flohr en Suzanne Rastovac (Beyond Walls)
Straatinterviews: Jeremy Flohr
Met dank aan: Alle geïnterviewden en bewoners
in de ‘Indische Buurt’
LEER MEER OVER JOUw STRAAT
Balistraat, Ceramplein en Soerabajastraat.
Een greep uit straatnamen in de Amsterdamse Indische Buurt die verwijzen naar een eilandenrijk dat ongeveer 46 keer zo groot is als Nederland.
Wat weet jij over de straatnamen in jouw buurt? Beluister deze audiofragmenten met meer korte achtergrondverhalen over tien straatnamen in de Indische Buurt.
BELUISTER DE VERHALEN
achter de kunstwerken
Tentoonstelling van kunstwerken die voor de wandelroute OOSTCAST straatnamen Indische Buurt zijn gemaakt. Kunstenaar Fré Calmes werkte hiervoor als curator samen met drie kunstenaars; Gigi van Grevenbroek, Jerrold Saija & Nicky Saliha, die vanuit hun persoonlijke connectie reflecteren op de verhalen achter tien straatnamen in de Indische buurt.
Informatieborden credits
Onderzoek, samenstelling en eindredactie: Suzanne Rastovac en Jeremy Flohr (Beyond Walls)
Inhoudelijk advies en klankbord: Wim Manuhutu
Ondersteuning onderzoek: Daimy Comijs
Redactie: Agnes Cremers en Mark Bergsma (Van Gisteren)
OOSTCAST Straatnamen Indische Buurt is een initiatief van Arjan Braaksma (BUROBRAAK) en is een samenwerking tussen BUROBRAAK (concept, design en uitvoering), Beyond Walls (content, eindredactie en podcast) en Van Gisteren (redactie),
mogelijk gemaakt door de Gemeente Amsterdam en Amsterdam 750 jaar.
Informatie voor de pers
